میراثی که فراموش می‌شود؛ تأملی بر چالش‌های حفظ و احیای بناها و محوطه‌های تاریخی

به گزارش خبرگزاری بسیج خراسان رضوی از مشهدمقدس، مسعود رحمانی، رئیس اداره روابط عمومی و امور فرهنگی اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی در یادداشتی نوشت:

بناها و محوطه‌های تاریخی، علاوه بر ارزش‌های فرهنگی و زیبایی‌شناختی، نقش مؤثری در توسعه پایدار، گردشگری فرهنگی، تقویت حس تعلق اجتماعی و اشتغال‌زایی ایفا می‌کنند. با این حال، احیا و نگهداری این گنجینه‌ها با موانع و چالش‌هایی روبه‌روست که حیات آن‌ها را با تهدید مواجه کرده است.

یکی از چالش‌های اساسی، کمبود مزمن اعتبارات و تخصیص‌های محدود و مقطعی مالی است. فرآیند مرمت بناهای تاریخی، نیازمند منابع پایدار، برنامه‌ریزی جامع و سیاست‌های حمایتی است؛ اما در عمل، اغلب پروژه‌ها با کمبود بودجه مواجه‌اند و در نیمه‌راه رها می‌شوند.

در کنار این، عدم حمایت مؤثر از مشارکت بخش خصوصی در مرمت و بهره‌برداری از بناهای تاریخی یکی دیگر از موانع جدی است. در بسیاری از موارد، تسهیلات بانکی یا مشوق‌های مالی برای فعالان این حوزه پیش‌بینی نشده و فرآیندهای اداری پیچیده، مانع حضور سرمایه‌گذاران می‌شود.

در شرایطی که ظرفیت‌های بخش خصوصی می‌تواند نقش مهمی در احیا و باززنده‌سازی این آثار ایفا کند، غفلت از این امکان، فرصتی از دست‌رفته برای حفظ میراث فرهنگی است.

بحران مالکیت و تعارض میان سازمان اوقاف و وزارت میراث‌فرهنگی نیز از دیگر چالش‌های ساختاری این حوزه است. بسیاری از بناهای تاریخی ارزشمند که در اختیار اوقاف قرار دارند، به دلیل نبود رسیدگی و بی‌توجهی، در معرض فرسایش یا تخریب قرار گرفته‌اند. در این میان، عدم حمایت کافی دولت، مجلس و قوه قضائیه برای حل این تعارض حقوقی و مالکیتی، موجب پیچیدگی بیشتر و بلاتکلیفی طولانی‌مدت این آثار شده است.

از سوی دیگر، کمبود استادکاران و مهارت‌های سنتی، چالشی است که آینده مرمت را تهدید می‌کند. فنون ظریفی چون کاشیکاری، مقرنس‌کاری، آینه‌کاری و گچ‌بری سنتی، نیازمند تجربه و آموزش عملی‌اند. اما نه تنها این هنرها در خطر فراموشی قرار دارند، بلکه نسل جوان نیز به دلیل نبود فرصت‌های شغلی پایدار و عدم حمایت‌های آموزشی، انگیزه‌ای برای ورود به این عرصه ندارد. در این میان، وزارت میراث‌فرهنگی می‌تواند با ایجاد بورسیه، کارورزی و به‌کارگیری جوانان مستعد، از این هنرها پاسداری کند و پلی میان نسل‌ها بسازد.

همچنین، نبود اسناد راهبردی، مداخلات غیراصولی، و نبود هم‌افزایی میان نهادهای ذی‌ربط، روند حفاظت را بیش از پیش با چالش روبه‌رو کرده است. ما نیازمند تغییری بنیادین در نگرش‌ها هستیم؛ اینکه میراث فرهنگی را نه به‌مثابه بار مالی، بلکه به‌مثابه سرمایه‌ای فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی تلقی کنیم.

در این میان، پیشنهاد می‌شود معاونت میراث‌فرهنگی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، با تدوین و ارائه لایحه‌ای جامع به هیئت وزیران و سپس مجلس شورای اسلامی، گامی مؤثر در حل یکی از ریشه‌ای‌ترین مشکلات این حوزه بردارد. بر اساس این لایحه، تمام بناهای تاریخی ثبت‌شده یا واجد ارزش که در تملک نهادها و دستگاه‌های اجرایی دولتی قرار دارند، یا به وزارت میراث‌فرهنگی واگذار شوند، یا آن دستگاه‌ها مکلف به مرمت و احیای اصولی بنا مطابق با ضوابط مصوب شوند. چنین قانونی می‌تواند نقطه‌عطفی در تثبیت مسئولیت‌پذیری دستگاه‌ها، رفع بلاتکلیفی‌های مالکیتی و جلوگیری از تخریب تدریجی آثار باشد.

روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی، تنها یک روز در تقویم نیست؛ صدایی است برای بیدارماندن، برای پاسداری از خاطره‌ها، هویت‌ها و ریشه‌هایی که ما را به این سرزمین پیوند می‌زند. اکنون زمان آن است که با نگاهی آینده‌نگر، عزمی ملی و مشارکتی واقعی، این دفتر ارزشمند از تمدن ایرانی را زنده، پویا و ماندگار نگه داریم.